جسدونه څنګه مومیایي کېږي؟
لیکنه ـ وړانګه اکبر
مومیايي کېدنه، چې په انګلېسي کې یې "mummification" بولو، یوه ځانګړې پروسه ده؛ خو مخکې له دې چې په مومیایې کېدنې وغږېږو لومړی هغه کېمیاوي مواد چې مړي به پرې مومیایې کېدل پېژنو:
لومړی| Linen
مړی به په طبیعي مالګه کې کېښودل کېده او تر څلويښتو کالو پورې به په همدې مالګه کې پروت و، تر څو وچ شي، وروسته له څلوېښتو کالوڅخه به د مړي عضلات وچ شوي وو او هیڅ کوم نم یا رطوبت به پکې شتون نه درلود. وروسته له دې به یې په کتان ټوټه کې پوښاوه ځکه کتان د رطوبت ښه جذبوونکې ده او ژر نه خرابېږي او همدې ټوټې ته Linen ویل کېږي.
دویم| Sawdust
دا کلمه (Sawdust) بور ته استعمالېږي. بورد اصلا د لرګیو مېده ګي ده. ځينې وخت به یې مړي مخکې له دې چې په linen یا کتان کې راتاو کړي په بور به یې هم پوښاوه.
درېيم| lichen
یا ډبرګلی، beeswax یا د شاتو د مچیو په واسطه تولید شوي واکس، کنډ، د "natron" په نوم منرال، او د نیل د رود خټه هم د مړي په مومیایي کولو کې کارول کېده.
مومیا چاته ویل کېږي؟
مومیا له هغه مړي (انسان یا ژوی) څخه عبارت دی، چې د بدن نرم انساج یې یا په قصدي او یا په تصادفي ډول په کیمیاوي موادو محفوظ شوي وي. د مومیایي کېدو له امله بدن یخ، د لوندوالي او له هوا سره د تماس څخه ساتل کېږي او کله چې بدن سوړاو وچ وساتل شي له خرابېدو څخه هم ژغورل کېږي. ځینې مؤلفین د کیمیاوي موادو په واسطه مومیایي کېدنه ردوي؛ خو د مومیایي کېدو لفظ د "۱۶۱۵" میلادي کال څخه را پدېخوا هغو مړو ته چې د کېمیاوي موادو په پوښېدو سره ېې د بدن رطوبت له لاسه ورکړی وي کارول کېږي. د نړۍ په ډېرو لویو وچو کې د ژویو او انسانانو داسې مړي موندل کېږي، چې مومیاي شوي وي. شونې ده، چې دا انسانان او ژوي د غیر معمول څرنګوالي له امله د طبیعي ساتنې په واسطه مومیایي پاتې شوي وي او یا هم د انسان په لاس د جوړو شویو موادو په واسطه. له یو میلیون څخه زیات مومیایي شوي مړي په مصر کې موندل شوي، چې ډېری یې پيشوګانې دي. د مصر ډېری مومیایي شوي ژوي sacred ibis هم دي، دا یو ډول مرغان دي او د radiocarbon dating څخه داسې ښکاري چې د میلاد څخه د ۴۵۰ څخه تر ۲۵۰ کاله وړاندې پورې اړوند دي. د Radiocarbon dating څخه موخه هغه میتود دی، چې د یو غضوي توکي د عمر د معلومولو لپاره له radiocarbon څخه کار اخیستل کېږي. دې تخنیک ته د لومړي ځل لپاره د Willard libby په واسطه د شیکاګو په پوهنتون کې پرمختګ ورکړل شو. برسېره د مصر له مومیا څخه د امریکا او اسیا وچ اقلیم لرونکې سیمې ځينې داسې ځانګړتیاوې لري چې مومیايي کول پکې د ځینو لرغونو فرهنګونو څخه راپاتې وي. په هر حال د مویایي شوي جسم په ساینسي ډول څېړنه د لومړي ځل لپاره په "۱۹۰۱م" کال د قاهرې په یو طبي ښوونځي کې د ځینو پروفیسورانو له خوا ترسره شوه. د یو مومیایي شوي جسم لومړنۍ X-ray په "۱۹۰۳م" کال کې تر لاسه شوه.